Vioolwiel

Een middeleeuws gemechaniseerde viool?

Muziek maken met een middeleeuws gemechaniseerde viool,
een mysterieus vreemd ding.

Ergens gevonden tijdens een middeleeuwse tochtje…

Ziet er uit als een gitaar met piano toetsen maar om geluid te krijgen dien je aan een zwengel te draaien…

Het werkt niet op lucht, is geen orgel,
en werkt zelfs een beetje magisch…

Geluid van dit muziekinstrument doet een beetje denken aan een doedelzak of schalmei maar dan met een vioolachtige klank.

Het is een “draailier” ofwel “vioolwiel” ...
In vele andere landen heet het “Hurdy gurdy”
In het Frans noemt het ”Vielle à roue”.

Tangenten

2x Melodiesnaar
Met dubbele melodiesnaar is polyfonie…
De klank heeft een beetje het effect van een Trekzak ofwel Accordeon

Aflegstiften voor de melodiesnaren

Sleutels
(Stemsleutels)

Melodiesnaar

Bourdonsnaar (BAS)

Bourdonsnaar (Trompet)

Bourdonsnaar

Katoen

Katoen

Houten schuiftoetsen
zonder tangenten

Houten toetsen
tangentenkast

Houten schuifbare toetsen voor draailier

Tangenten

Toetsen halve tonen
(Schuiftoetsen)

Oorspronkelijk was deze draailier met 2 melodiesnaren en dubbele tangenten.
De tangenten waren te lang zodat zij vaak omsloegen. Regelmatig worden de tangenten uit andere houtsoorten getest ook uit verschillende lengtes ...

Kam

Over draailieren valt altijd wat te vertellen en te leren…
De voorloper van de draailier is de Organistrum,

Men vermoed dat het al bestaat sinds de 10e a 11e eeuw.
Oude geschriften verwijzen naar “Hucbald” van St Amand een Franse monnik die het organistrum daar beoefende.

Een bijzondere beeldje vind je terug in “Kathedraal van Santiago de Compostella” +- anno 1188“The Porch of Glory” In het grote beeldhouwwerk versiering vind men een beeldje
met 2 koningen die een “organistrum” bespelen.
Een groot instrument zodat er 2 personen voor nodig waren om op te spelen.
De ene draait aan een zwengel en de andere trok de toetsen naar boven inplaats naar boven te
duwen zoals het heden gedaan wordt.
Daar is ook nog geen trompetsnaar op te zien, dat kwam pas veel later pas bij net
zoals de resonantiesnaren die werden pas toegevoegd rond +- 16e eeuw
In een oud Spaanse klooster wat gesticht werd in 1194 is een schilderij uit 14e eeuw terug te vinden met een gitaar Vedel draailier model. De tangentenkast lijkt de hals van een gitaar te zijn inplaats fretten, de klankkast is ook apart en heeft wel 6 klank gaten.
Op het oude “Kathedraal van León” anno 13e a 14 eeuw is daar ook een draailierspeler terug te vinden in het
stenen beeldhouwwerk. Een draailierspeler met een rechthoekig kist model.

De draailier verspreide zich doorheen heel Europa in tijden van de kruistochten.
Er ontstonden door de eeuwen heen vele nieuwe vormen en modellen…
Rond 13e a 14e eeuw ontstond daaruit in het hoge noorden de Nyckelharpa.
Een instrument dat ook bizar uit ziet, heeft veel weg van een draailier maar inplaats
dat het met een wiel wordt aangedreven maakt men daar gebruik van een korte strijkstok inplaats van een houten wiel,
de houten schuifbare toetsen met tangenten bleven.

De organistrum was een populair en een geliefd instrument in vele kerken.
Tot rond 12e eeuw de orgel zijn doorbraak maakte verdween de organistrum.
Sindsdien raakte de organistrum - draailier meer in de vergetelheid bij het groot publiek en bleef het hier
en daar bij sommige folk muzikanten een populair ding.

Heden kent de draailier terug een beetje zijn opmars, echter wel meer de gemoderniseerde modellen met
elektrische versterking en moderne stemsleutels enz waarbij de klankkast en
speciale houtsoort eigenlijk geen rol meer spelen.
De klank is absoluut niet te vergelijken met de klassieke akoestische draailier.

Een moderne draailier klinkt als een elektrische gitaar waar ook de klankkast niet meer zo nodig is.
Volledige digitale modellen bestaan er ook al, zonder snaren, het echte geluid en klank is hierdoor wel mee verdwenen.
Het zijn wel leuke modellen om nachts volledig ongestoord met de hoofdtelefoon op te oefenen.

Bij de klassieke akoestische draailier modellen galmt het geluid mooi na...

Spelen met de bourdonsnaar in de achtergrond zorgt voor dat ene magische vreemde effect, er klinkt dan een zachte en constante bas gebrom in de achtergrond wat vergelijkbaar is zoals bij een doedelzak.
De vibratie van een bas bourdon kun je van zeer dichtbij voelen en werkt tegelijk voor sommigen mediterend en rustgevend.

Een draailier live van dichtbij ervaren is anders dan zo op foto’s of video. Live van dichtbij is een ander ervaring…
Het klinkt veel minder luid dan een doedelzak en zijn er ook verschillende mogelijkheden om er op te spelen.

Kam
voor melodieonsnaar

Wiel

Tangentenkast

Sleutels
(Stemsleutels)

Sleutel

Staartstuk

Toetsen halve tonen
(Schuiftoetsen)

Toetsen hele tonen
(Schuiftoetsen)

Wielkapsteun

Draaiknop
of
handvat

Zwengel/kruk

Melodiesnaar

Trompetsnaar

Bourdon/melodiesnaar

Bourdonsnaar (BAS)

Tangenten
(Houten vlaggen)

Kam
voor bourdonsnaar

Rozet
(Klankgat)

Toetsen halve tonen

Tangentenkast

Toetsen hele tonen

Wielkap

Sleutels

Sleutel

Wielkapsteun

Vlaamse draailier

kam

Wiel

Melodiesnaar
met katoen

Wielkap

Wielkapsteun

Waarom zien de snaren op deze plaatsen aan het wiel zo versleten uit?

Het lijkt wel zo dat de snaren bijna stuk gespeeld zijn maar dat is het niet.
De snaren zijn niet versleten.
Hetgeen je ziet is katoen wat op de snaren is aangebracht.

De snaren zijn omwikkeld met fijn zuiver pluis/donsig katoen om het doorslijten van de wrijving op het wiel te voorkomen.
Bovendien zorgt het ook voor een
iets fijnere klank.

Oud Vlaamse draailier

Inspireert model met licht gebogen bovenblad volgens oud gevonden restanten, in aanbouw 2022 door Marc Reymen.

Op het wiel wordt natuurlijke gezuiverde hars aangebracht dat maakt de oppervlakte een beetje stroef.
Als er dan een snaar overheen wrijft dan stuitert de snaar waardoor een vibrerend geluid ontstaat, gekend zoals bij een viool. Het wiel werkt dan zoals een strijkstok dat overheen de snaren gestreken wordt.